بحران آب و امنیت غذایی واژه هایی هستند که در سالهای اخیر در ادبیات مهندسی و محافل سیاسی و دیپلماسی به وفور به آنها پرداخته می شود. خطر بحران آب نه تنها کشورهای خشک و نیمه خشک و یا رشد نیافته و در حال توسعه را تهدید می کند، بلکه کشورهای با اقلیم نسبتا مناسب و نیز کشورهای پیشرفته هم نگران مخاطرات و پیامدهای ناشی از این پدیده می باشند.
پرسش این است که با وجود حجم عظیم آب دریاها و اقیانوس ها که سه چهارم سطح کره زمین را فرا گرفته است، چه عاملی باعث پیدایش پدیده بحران آب و نگرانی از مخاطرات و دغدغه های ناشی از آن می شود و پاسخ چنین پرسشی این است که آب دریاها و اقیانوسها کیفیت لازم برای استفاده در زندگی انسان ها را ندارند. علاوه بر آن، شوری زدایی و انتقال آب از دریاها و اقیانوس ها تا محل مصرف مستلزم صرف هزینه هایی است که در بسیاری از موارد توجیه اقتصادی ندارد.
دغدغه های مرتبط با بحران آب به مرور و در شرایط مواجعه با کمبود آب شیرین تجدید پذیر در جوامع پدید آمده اند. در سالهای اخیر میزان آب شیرین تجدید پذیر قابل دسترس از یک سو تحت تاثیر افزایش جمعیت کره زمین، ارتقا سطح بهداشت عمومی و افزایش نیازهای زیستی شامل غذا، پوشاک، خدمات و سایر نیازهایی که بدون تامین آب برآورده نمی شوند و از سوی دیگر تحت تاثیر نزول کیفیت و در نتیجه کاهش کمیت ناشی از آلاینده های صنعتی و کشاورزی و همچنین تحت تاثیر اثرات گرمایش زمین و تغییر اقلیم، بیش از گذشته محدود شده است؛ و این فرآیند کاهش میزان آب شیرین تجدید پذیر کماکان ادامه دارد و از این دیدگاه به مهم ترین نگرانی انسان این دوران بدل شده است.
کنش های مجموعه عوامل تاثیر گذار که موجب تنگناهای آبی و بحران آب می شوند، کشورها و جوامعی را که در گذشته متناسب با ظرفیت های طبیعی ، نیازهای انسانی و به ویژه متناسب با میزان آب موجود در دسترس در مناطق زیستی خود، توسعه یافته بودند، به سمتی سوق می دهد که برای تنگناهای کم آبی پدید آمده در وضعیت جدید، چاره جویی کنند.
در مواجهه با این معضل و برای چاره جویی، هر جامعه ای متناسب با شرایط اقلیمی و ظرفیت توسعه ای اقتصادی اجتماعی و ملاحظات زیست محیطی مربوط به خود و محیط پیرامون خود، رویکردهای گوناگون و گزینه های مختلفی را برای برون رفت از وضعیت مخاطره آمیز تنگناهای کم آبی و بحران آب پدید آمده مورد توجه قرار می دهد. در این راستا شرط دستیابی به راهکار درست و قابل قبول و آینده نگر و پایدار، مستلزم پرداختن به همه جنبه ها و بررسی همه گزینه های مطرح و انجام مطالعات جامع و کافی در همه زمینه ها است.
انتقال آب بین حوضه ای در دوران جدید، تاریخچه شناخته شده ای در کشور ما دارد. شهر تهران همچنان بی وقفه تشنه و نیازمند منابع جدید آب است. انتقال از رودخانه های کرج، هراز، جاجرود، طالقان، ماملو و … نه تنها کمکی به حل مشکل کمبود آب این کلان شهر ننموده اند، بلکه هر کدام از آنها به نوبه خود زمینه هایی را برای هجوم جمعیت مهاجر بیشتر فراهم نمودند و نتیجه آن که، این چرخه آب بیشتر، جمعیت بیشتر و دوباره تشنگی و کمبود آب بیشتر، همچنان ادامه دار است و مشکلات کم بود آب کلان شهر، کلان تر شده است. اگرچه اثرات این گونه طرح ها در کوتاه مدت عیان نخواهد شد، اما انتقال آب از سرشاخه های کارون به اصفهان و یزد و انتقال آب به قم، اقداماتی هستند که پیامدهای ناخوشایندشان مشهود است و آینده روشن آنها مورد تردید بسیاری از خبرگان می باشد.
طرح انتقال آب از دریای خزر به سمنان از جمله طرحهایی است که به عنوان راهکاری برای گریز از بحران آب و یا احیانا با هدف تامین آب برای توسعه بیشتر آن منطقه در دستور کار قرار گرفته و علاوه بر انتقال بین حوضه ای، شوری زدایی آب دریای خزر را هم در بردارد. از این دیدگاه، ابعاد، مقیاس و اهمیت آن طرح، از جنبه های گوناگون فنی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی، آن را به عنوان یک موضوع در مقیاس منطقه ای، ملی و حتی بین المللی مطرح می نماید.
بی تردید اگر مقبولیت چنین طرحی به تایید مسئولان برسد، الگویی خواهد شد برای تعمیم استفاده از این روش در همه استانهای گلستان، مازندران و گیلان و تمامی استانهای نیازمند به آب هم جوار دریای خزد در استانهای جنوبی سلسله جبال البرز، و صد البته که به کارگیری چنین شیوه ای، انگیزه ای خواهد شد برای اقدامات مشابه در کشورهای همسایه واقع در سواحل دریای خزر. پیش بینی این چنین سلسله رخدادها و پیامدهای قریب به یقین و ناخوشایند ناشی از آنها، سبب نگرانی هایی می شود که وضعیت آینده دریای خزر و شهرها و تمدن های ساحلی آن، چه در ایران و چه در دیگر کشورهای هم جوار، از چشمان تیزبین و آینده نگر خبرگان و اساتید فن دور نماند.
راهکار انتخاب شده پیش رو برای تامین آب سمنان، از دو عنصر اصلی تاثیرگذار، شیرین کردن آب دریای خزر، دریایی با پتانسیل های بسیار بالای تولید ثروت، دارای مراکز صنعتی و جمعیتی متراکم و سواحل زنده و مولد و نیز انتقال بین حوضه ای از دریای خزر به استان سمنان با عبور خط انتقال آب از مناطق جنگلی با پوشش گیاهی از گونه هایی بسیار خاص از منظر ملی و بین المللی، تعریف شده است. علاوه بر عوامل تاثیرگذار دیگر، هر یک از این دو عنصر به تنهایی دوام و پایداری طرح را از دیدگاه اجتماعی و زیست محیطی مورد تردید قرار میدهند. از این منظر، آنچه انتظار می رود به عنوان الزامات در بررسی همه جانبه طرح پیش رو با دقت کافی و مسئولانه مورد توجه قرار گیرند، به ترتیبی که اعتبار حال و آینده از نگاه مسئولین، متخصصین و صاحب نظران به درستی مورد ارزیابی قرار گیرد عبارت خواهند بود از:
از نگاه منطقه ای
- ضرورت بررسی نیازها و ظرفیت های موجود آب در مبدا (در نواحی ساحلی دریای خزر)
- ضرورت بررسی نیازها و ظرفیت های موجود آب در طول مسیر انتقال
- ضرورت بررسی ظرفیت ها و نیازهای موجود آب در مقصد (استان سمنان و استانهای هم جوار در جنوب رشته کوه البرز)
از نگاه ملی:
- ضرورت بررسی های آمایشی و تعیین ظرفیت های مناسب برای توسعه سرزمینی و به بیانی دیگر انجام مطالعات آمایش سرزمین در مقیاس ملی، به منظور تعیین ظرفیت توسعه پذیری در مقصد و نیازهای توسعه ای در مبدا، مشکلات تامین منابع مالی طرح و در برابر آن، ارجحیت و اولویت تامین مالی برای اتمام طرح های نیمه تمام و به بهره برداری رساندن این طرح ها
از نگاه بین المللی:
- ضرورت انجام مطالعات ژئوپلتیک و ملحوظ داشتن کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر، همراه با بررسی چالشهای روز و آتی و انجام تعاملات و توافقات با کشورهای همسایه ذیربط در طول دوران بهره برداری
از نگاه اقتصادی
- ضرورت بررسی هزینه های سرمایه گذاری برای تاسیسات نمک زدایی، خط انتقال، ایستگاه های پمپاژ و مخازن بین راهی و هزینه های بهره برداری و نگهداری و تامین انرژی، قیمت تمام شده آب و مطالعات جامع در ارتباط با اهداف طرح و درآمدهای حاصل از اجرای این طرح و بازدهی سرمایه
از نگاه اجتماعی:
- ضرورت بررسی وضعیت جمعیت فعلی به لحاظ اشتغال و درآمد، بررسی وضعیت حال و توسعه آتی ناشی از ورود مهاجران جدید و احتمال خطر شکل گیری تسلسل و توالی فرآیند افزایش جمعیت، افزایش نیاز، پیدایش تنگناهای آبی و بحران آب در چرخه نامحدود افزایش میزان تامین آب و به تبع آن افزایش جمعیت در آینده و احتساب نیازهای مبدا، طول مسیر انتقال و مقصد و پیش بینی و جلوگیری از بروز تنش های اجتماعی بین حوضه ای
از نگاه مدیریتی
- ضرورت بررسی شیوه های رایج مدیریت آب در مقصد از دیدگاه مدیریت تامین، مدیریت عرضه، مدیریت تقاضا، مدیریت مصرف، استفاده از آب های غیرمتعارف، استفاده از آبهای برگشتی، بازچرخانی آب، و به کارگیری راهکارهای مدیریتی مناسب برای پاسخگویی به نیازهای آن منطقه با استفاده از ظرفیت های موجود در همان منطقه
از نگاه زیست محیطی
- ضرورت بررسی اثرات نمک به جامانده ناشی نمک زدایی آب و افزایش نمک در نواحی ساحلی دریای خزر بر عناصر گیاهی، حیوانی و انسانی، اثرات ناشی از عبور خط لوله در مسیر جنگل های هیرکانی و اثرات نمکهای باقی مانده در آب و انتقال یافته به مقصد و پیش بینی و ارزیابی تنشهای اجتماعی بین حوضه ای در طول دوره ساخت و در دوران بهره برداری
نظر به اهمیت این طرح از دیدگاه منطقه ای، ملی، بین المللی، فنی، اقتصادی، اجتماعی، مدیریتی و زیست محیطی؛ جامعه مهندسان مشاور ایران به عنوان فراگیرترین تشکل مهندسی کشور، حسب وظیفه ملی و حرفه ای خود بر آن است تا از طریق هم اندیشی و هم افزایی با کمک حرفه مندان، دریافت نظرات اساتید و درج مقالات آنها در نشریه جامعه مهندسان مشاور ایران و همچنین برپایی یک همایش ملی با حضور مسئولین و متخصصین، در راستای تصمیم سازی مبتنی بر توسعه پایدار، ضرورت ها و الزامات چنین طرح ملی را با استفاده از آموخته ها و تجارت گذشته از همه جوانب به بحث و بررسی گذاشته و نتایج آن را به آگاهی همگان برساند.
پیشاپیش از همیاری، همکاری و مساعدت همه متخصصان و سازمانها و ارگانهایی که در این راه ما را یاری خواهند نمود، قدردانی و سپاسگزاری می نماید.
جامعه مهندسان مشاور ایران
